Ang Mga Dahilan kung bakit Hindi Puwedeng “Puro” ang Ginagamit sa Pagsalita at Pagsulat sa Wikang Pilipino

Ang Mga Dahilan Kung Bakit Hindi Puwedeng “Puro”

ang Ginagamit sa Pagsalita at Pagsulat sa Wikang Pilipino

Ni Apolinario Villalobos

Sa titulo pa lang ng blog ay kita nang hindi purong Pilipino ang ginamit ko. Kung gagawin kong

“purong Pilipino” ang titulo, ito ang kalalabasan: “Ang mga Dahilan kung Bakit Hindi Maaaring Lantay na Pilipino ang Ginagamit sa Pagsalita at Pagsulat….”. Siguradong marami ang magri-react sa “lantay” na ibig sabihin sa Ingles ay “pure”. Hindi maaaring gamitin ang “tunay”, dahil ang ginamit ko ay tunay namang Pilipino ngunit, makabago nga lang kaya tanggap ng lahat.

Masakit sa tenga at mata ang ibang katagang Pilipino na halaw o batay sa wikang Tagalog, at may pagka-imoral pa. Halimbawa na lang ay ang salitang “upuan” na kung misan ay tinatawag na “silya”, pero sa tunay na Tagalog ay “salumpuwet” o “salo ng puwet”. Ang “brief” ng lalaki ay hindi puwedeng “karsonsilyo” na may pagka-Kastila o di kaya ay “karsones”, at lalong hindi maaaring “shorts” o “puruntong” na pinasikat ni Dolphy. Kung gagamitin ang “salumpuwet” bilang batayan sa pagsalin ng mga katawagan sa iba pang kasuutan ng tao, ang “brief” ng lalaki ay magiging “salumbayag” o “salungtiti”, ang “bra” ay magiging “salungsuso” at ang “panty” ay “salungpuke”, ang “guwantes” ay dapat “salongpalad” o “salongdaliri” o “salongkamay”, ang medyas ay dapat “salongtalampakan”, at ang sombrero, maliban sa katumbas na “sambalilo” ay dapat “saklob-ulo”. Kahit papaano ay umiiral pa rin ang moralidad ng mga Pilipino dahil ang “condom” ay binigyan na lang ng simpleng katumbas na “supot”, pero para sa mga pilosopo ay siguradong may tanong pa na: “supot ng ano?.”

Hindi rin maaaring maging puro sa paggamit ng wikang Pilipino ang karamihan sa mga makabagong manunulat, para sa kapakanan ng mga taga-ibang rehiyon ng Pilipinas na hindi nagta-Tagalog. Ang mga taga-Norte, halimbawa, lalo na yong sa Cordillera region na nasanay sa Ingles at hindi sa Tagalog, upang maintindihan ay dinideretso na nila sa English ang mga katagang hirap sila sa pagbigkas o talagang hindi nila alam. Ganyan din ang kalagayan ng mga taga-Visayas at Mindanao na akala ng mga taga-Manila ay nagpapasosyal din sa pagsalita ng Ingles. Ang totoo ay hirap din silang mag-Tagalog, lalo pa at pinagtatawanan sila sa pagbigkas at sa “punto” o accent. Upang hindi mapahiya, halos 40% ng mga katagang gamit  ng mga Bisaya at Muslim kapag nakikipag-usap sa mga Tagalog, ay Ingles. Yan din ang dahilan kung bakit sa buong mundo, alam na Ingles ang second language ng mga Pilipino.

Sa totoo lang, talagang gusto kong magsulat ng tula o sanaysay sa purong Pilipino, pero baka isipin ng ibang mambabasa na taga-ibang planeta ako. Noong minsang may ini-translate akong Ingles na talumpati sa Pilipino, ang kaibigan kong taga-National Library of the Philippines mismo ay tawa ng tawa dahil sa mga “lantay” na katagang ginamit ko. Kailangan kong gawing “lantay” ang pagsalin o pag-translate dahil ang gagamit  ng talumpati ay hepe ng isang ahensiya na may kinalaman sa kulturang Pilipino. Sa kasamaang-palad, mismong taga-National Library ay hindi alam ang ibig sabihin ng maraming katagang ginamit ko.

Ang wika ay isa sa mga batayan ng pag-asenso ng isang lahi. Hangga’t maaari, taun-taon ay may nadadagdag na mga bagong kataga sa ating wika upang ito ay maging “buhay” o  magpakita ng “paglago” o “pagyabong”. Hindi masamang manghiram ng mga kataga sa ibang wikang banyaga lalo pa at napatunayang nagagamit silang tulay upang lalong madali tayong maunawaan ng mga lahing hiniraman natin ng mga kataga o salita nila. Kung mapapansin, ang mga banyagang turista na nagpipilit na maunawaan ng mga Pilipino ay gumagamit ng iba’t ibang kataga ng Kastila, na pandagdag sa Ingles at pagmumuwestra o pag-action upang sila ay maunawaan. Ganyan din ang ginagawa natin kung tayo ay pumunta sa ibang bansa, dinadaan natin sa pag-aksyon at pa-Barok na paggamit ng kanilang wika, na pandagdag din sa English o Spanish upang tayo ay maunawaan nila…at, kaya ko binabahagi ay nadanasan ko mismo ang ganyang sitwasyon. Noong nakarating ako sa isang liblib na bahagi ng Germany, upang makahanap ako ng ihian ay kailangan kong hawakan ang harap ko…yong sa ibaba, sabay gamit ng daliri na parang “kuwan” upang maipaunawa na ako ay iihi. Ganoon din nang gusto kong magbawas na ang itinuro ko naman ay puwet ko sabay ang pag-emote na umiiri.

Kung lahat ng mga tao sa buong mundo ay maghihiraman ng mga kataga o words, darating ang panahon na magkakaroon ng “global language” ang sangkatauhan. At, hudyat o palatandaan din ito sa pagbalik ng sangkatauhan sa nakaraang panahon “noong hindi pa binuwag ng Panginoon ang tore ng Babel”…panahong ang lahat ng tao ay iisa ang wika…kung pagbabatayan ang alamat na ito sa Bibliya. Ito ang isa sa mga dapat na gawing project ng United Nations…ang magkaroon ng “Global Dictionary”.

Ang problema natin ay kung paanong magkaroon ng kataga o mga kataga na ang tunay na katumbas ay “welcome” kung bumabati tayo sa mga dumarating na mga turista o balikbayan. Kung “Maligayang Pagdating” na literal translation, napakahaba naman at okey lang kung nakasulat sa tarpaulin pero kung bibigkasin ay tunog-corny. Mahirap din itong isigaw sa airport o pantalan dahil ang dating ay pang-rally. Ang “Mabuhay” ay parang hindi angkop dahil hindi tugma sa pagdating kundi parang wish na “mabuhay” ang isang patay o huwag tuluyang mamatay ang maysakit. Tatanggapin kaya ang katumbas na: “Tuloy Kayo” para sa “Welcome”?  Okey lang ang “Paalam” kung paalis na, subalit hindi rin natin ginagamit dahil ang naririnig sa mga nagsi-send off ay “Bye” o “Goodbye”…ang “Paalam” kasi para sa iba ay napakamatulain o pangtula lang, nakakaiyak, na para bang pang-dialogue lang sa drama.

Bilang pagtatapos, marubdob pổ akong nagpapasalamat sa inyong lahat na nagtiyaga at matamang nagbasa nitong aking ibinahagi na pinigᾁ ko pa mula sa kasuluk-sulukan ng aking diwa. At, nawa ay mapagmuni-muni ninyo upang maunawaan na sa abot ng malinggit kong kakayahan ay pinilit kong magbigay-linaw sa usapin kung bakit sa panahong kasalukuyan ay mahalagang nagkakaunawaan tayong lahat na magkababayang Pilipino. Ito ay kahit na sa kabila ng katotohanang magkakalayo  ang ating kinalalagyan dahil sa watak-watak na kalagayan ng mga isla ng ating bansa. Malayo sa hinagap at layunin ko na may mawalan sa inyo ng katinuan sa pag-iisip o di kaya ay manggalaiti sa inis at tuloy ay isumpa ako dahil lang dito, na baka umabot pa sa inyong pagkakaila na ako ay isang abang kaibigan ninyo sa fb at sa tunay na buhay….huwag naman sana. Ayaw kong gamitin ang dialogue ni Gloria Arroyo na, “ I am sorry…”

Paanong Nagsimula ang Anting-anting na Bala at Iba pang anting-anting sa Pilipinas

Paanong Nagsimula ang Anting-anting na Bala

At iba pang anting-anting sa Pilipinas

Ni Apolinario Villalobos

Ayaw ko sanang magsulat tungkol sa anting-anting, pero dahil sa isyu ng “tanim- bala” sa international airport, ay kailangang maglabas ako ng saloobin upang maisama na rin ang iba pang itinuturing na anting-anting sa Pilipinas. Makababanggit ako ng mga bagay na may kinalaman sa nakaraang awayan ng mga Muslim at Kristiyano sa Mindanao, kaya kaunting pang-unawa ang hinihingi ko.

Ang “anting-anting” na gawa sa bala ay nagsimula sa Mindanao noong dekada sitenta, kainitan ng away sa pagitan ng mga Blackshirt (Muslim) at Ilaga (Kristiyano). Ang gumagamit ng bala bilang anting-anting PERO WALANG LAMANG PULBURA ay ang mga Ilaga. Napupulot lang ang mga basyo ng bala sa mga encounter areas, pati na ang malalaking basyo ng kanyon. Nilalagyan ng maliit na papel na sinulatan ng orasyon ang basyo ng bala, at tinatakpan uli ng kung hindi man kahoy ay nilusaw na tingga o pilak.

Naging “fad” ang mga gamit na yari sa mga basyong bala, lalo na ang mga ginamit sa kanyon at ginawa bilang ash tray at flower base. Ang mga bala namang basyo subalit may orasyon ay pinapalawit sa kuwentas. Hindi ginagamit na anting-anting ang balang may lamang pulbura, dahil ipinagbawal ito ng mismong mga lider ng Ilaga. Ang kailangan sa basyong bala ay ang tansong nilagyan ng pulbura dahil ang material na ito talaga ang panlaban daw sa masamang espiritu, isang paniniwala na galing sa mga Intsik, maliban pa sa paniniwala nilang nakakagamot din kaya may mga bracelet na yari sa tanso. Naging popular na souvenir ang mga items na yari sa mga basyong bala kaya ang mga pumupunta sa Mindanao – naging malaking negosyo. Sa mga lugar kung saan may mga putukan, may mga bata ring nakaabang upang mamulot ng mga basyo pagkatapos. Yong ibang namumulot ay sako-sako ang naiipon. Yong hindi nalulusaw upang gawing agimat na medalyon ay ginagawing palawit na lang subalit may mga ukit na disenyo.

Ang isa pang ginamit na anting-anting ng mga Ilaga noon ay ang pabango na ang tatak ay “X-7”, na ang pinakamaliit na sisidlan ay kapareho ng sisidlang maliit ng “White Flower”, isang uri ng herbal oil na ginagamit laban sa baradong ilong at nananakit na kalamnan, at sakit ng tiyan. Palatandaan ang amoy ng “X-7” na ang isang tao ay kasapi ng Ilaga, kaya nagkakaalaman ang mga taong nagkakasalubong kahit saan. Ang kumpirmasyon ng kanilang pagiging magkasapi ay isa pang senyas.

May mga classmate ako noon na kasapi sa Ilaga subalit hindi na lang namin sila pinapansin kung nangangamoy “X-7” sila sa loob ng classroom. Maliban sa pabango na hinaluan ng dinasalang langis ng niyog, ang bote ay may laman ding orasyong nakasulat sa maliit na papel at binilot upang magkasya sa bote, o maliit na bahagi ng tenga ng napatay na Blackshirt. Kung may laban, nagpapahid ng maraming “X-7” ang mga Ilaga, at upang epektibo ang anting-anting, kung nakatayo man sila at sumugod, hindi patakbo o palakad ang kanilan ginagawa – nauuna ang kaliwang paa, kaya nakatagilid sila habang sumusugod at nagpapaputok.

Maraming namamasyal sa Mindanao noon na ang unang binibili ay mga palawit sa kuwentas na basyo ng balang binibenta sa palengke, pati na mga ash tray at flower vase na gawa rin sa bala. Lalong naging popular ang bala nang kumalat ito sa Manila dahil binenta na rin sa mga tindahan ng anting-anting sa gilid ng simbahan ng Quiapo. Isang taga-amin ang minsan ay natiyempuhan kong nagdeliver sa Quiapo ng mga ginawa niyang “souvenirs”, sinamahan ko pa siya sa puwesto ng matandang babae na taga-Baguio. Yan ang kuwento ng kawawang balang dapat ay basyo kung gamiting palawit dahil anting-anting lang, hindi pampatay, subalit ginamit na kasangkapan ng mga kawatan sa airport ng Manila upang makapangikil.

May nakilala ako noong matanda, si Ba Endo, na nakatira sa paanan ng Sierra Madre. Una siyang nakilala ng mga miyembro ng UP Mountaineers na nag-imbita naman sa aming mga taga-PAL Mountaineering Club upang mag-camping sa nasabing bundok. Dahil naging malapit ako sa matanda, naging kampante akong mag-camping sa tabi ng bahay niya o matulog mismo sa bahay niya kahit ako lang mag-isa. Kung minsan ay kasama ko ang isa pang miyembro ng PAL Mountaineering Club na si Fabie Espino.

Isang beses na sa bahay niya ako natulog, ginising niya ako bandang hatinggabi at sinenyasang huwag maingay, sabay turo sa labas ng bintana. Noong umpisa hindi ko maaninag ang itunuturo niya, subalit bandang huli ay malinaw kong nakita ang isang parang maliit na light bulb sa isang sanga ng puno. Gumalaw ito at nawala. Sabi niya, “karbungko” daw ang nakita ko, isang bato na inaalagaan ng mga ahas at ang nagdadala ay ang pinaka-lider nila. Bago namatay ang matanda, inamin niyang may kaalaman siya sa panggagamot at pangkukulam, kaya pala natataymingan ko kung minsan ang mga batang dinadala sa kanya upang mahilot at may mga bisita din siyang  binibigyan niya ng mga dahon at ugat. Binigyan niya ako ng buhok daw ng tikbalang na nakabalot sa balat ng usa. Nahalata niyang hindi ko ito sineryoso, kaya winisikan niya ng konting tubig, at nabigla ako nang biglang parang “nagkikisay” ang balahibo na parang nasaktang uod!

Bago dumating ang mga  Kastila, ang mga agimat na ginagamit ng ating mga ninuno ay mga bahagi ng halaman tulad ng balat at ugat, bato at korales. Ang paniniwala sa mga bato at korales ay galing naman sa mga Intsik na nakikipagkalakalan sa ating mga ninuno noon. Hanggang ngayon, marami pa rin ang naniniwala sa bisa ng “pulang korales” (red corral), “itim na korales (black corral), susong dagat, pinatuyong “kabayong dagat” (sea horse), balat ng “walo-walo) (sea snake), taklubo, tambuli (giant conch), at marami pang iba. Ang mga bato naman ay pinangagalingan din daw ng lakas at humihigop ng pera at suwerte, kaya ngayon ay popular pa rin ang mga kuwentas at bracelet na yari sa mga korales at bato, at nadagdagan pa ng mga kristal.

Ang iba pang tanyag na anting-anting daw ay buntot ng page na kinatatakutan ng mga mangkukulam at aswang. Ang mga naniniwala dito ay nagsasabit sa likod ng pintong nasa sala. Ang iba ay nagsasabit naman ng bote o garapong may langis ng niyog na binabaran ng mga ugat at bahagi ng hayop at dinasalan daw ng manggagamot.  Malalaman ng maybahay kung ang taong papasok sa bahay ay may masamang intensiyon kung ang aapaw ang langis sa bote o garapon.

Nang dumating ang mga Kastila, saka naglabasan ang mga agimat na yari sa tanso, may iba’t-ibang hugis at may nakaukit na orasyong hindi maintindihan, pero halata namang may pagka-Kastilang salita na binaluktot. Nakabatay sa Kristiyanismo ang mga sinasabing agimat. Ang impluwensiya ng relihiyon ay makikita sa hugis tatsulok ng ibang medalyon na may malaking mata sa gitna, at nagpapaalala sa Trinity at kapangyarihan ng Diyos. Ang ibang hugis ay kuwadrado naman o bilog at may mga mukha ng mga santo o ni Hesus mismo. Yong mga nagtitinda nito sa Quiapo, sinasabihan pa ang mga bumibili na “nabendesyunan” na daw ng pari  ang anting-anting. Yong ibang hindi kumbinsido, patagong nilulublob ang anting-anting sa lagayan ng sagradong tubig na pang-antada o sign of the cross sa loob ng simbahan.

Naging uso noong dekada otsenta ang bracelet na yari sa “agsam” isang uri ng baging na sa Surigao at ilang bahagi ng Mindanao lang matatagpuan. Ito ay nilala (woven), sa tantiyadong sukat na maisusuot lamang kung ibabad muna sa tubig upang lumambot. Kapag naisuot na at natuyo, bumabalik ito sa dating sukat na tamang-tama lang sa braso. Pantaboy daw ito ng masamang ispiritu, kaya naging popular din sa mga mapamahiing naniniwala sa agimat, kaya bumaha ng mga ito sa Maynila at in-export pa!

May tinatawag na batong “ipot ng bulalakaw”, kulay itim na sa totoo lang ay “tektite” o natirang bahagi ng bumagsak na meteorite. Karamihan sa maliit na batong ito na may iba’t ibang laki at hugis ay matatagpuan sa Mindoro at Batangas at binebenta rin s Quiapo. Mayroon pa ring sinasabing “puting bato balani” na nakita ko ngang dinidikitan ng bakal na bagay, at sa karagatan naman daw ng Infanta (Quezon) ito matatagpuan. Maliit lang ang sukat nito na parang holen pero irregular ang hugis, hindi bilog na bilog.

Ngayon, tinatangkilik ng mga Pilipino ang mga alahas na yari sa mga kristal na galing sa Tsina, dahil nakakagamot daw sila at humihigop pa ng swerte at pera. Dahil sa mga ganoong katangian, itinuring na rin silang mga anting-anting. Naglabasan na rin ang mga talagang bato pa lamang subalit ang laman ay mga kristal, lalo na ang quartz na iba’t iba ang kulay. Marami ang bumibili nito upang maipandispley sa bahay at tuloy makapagtaboy ng malas.

Ano pa nga ba’t at kahit na maituturing nang makabago ang pamumuhay sa panahon ngayon, marami pa rin ang naniniwala sa mga anting-anting. Ang Amerika na nirerespeto ng buong mundo ay merong Superman na ang lakas ay galing sa isang bato. Pero hindi patatalo ang Pilipinas, as usual, na mayroon namang Darna na may anting-anting din na bato!…dapat ito na lang ang lunukin ng mga ayaw paawat na nagbibitbit ng anting-anting…sigurado pang hindi sila mapapasama sa eroplanong babagsak dahil sa pagka-aberya sa ere!